Grafrede

De grafrede is van oorsprong een toespraak die werd gehouden bij de begrafenis van gesneuvelde soldaten. Maar een grafrede is ook op zijn plaats bij andere momenten van verlies. Kinderen gaan het huis uit, dierbare collega’s verlaten de organisatie - er zijn allerlei gelegenheden om stil te staan bij verlies. Vaak wordt er niet openlijk over gesproken, want je raakt gemakkelijk in verlegenheid: zal ik niet de verkeerde woorden gebruiken, sentimenteel worden of niet de goede toon weten aan te slaan? Toch is vermijden of verzwijgen een gemiste kans. Ieder verlies wordt draaglijker wanneer je er woorden aan weet te geven. Een afdeling ziet de eigen ‘cultuur’ verdwijnen bij een fusie, maar niemand spreekt er publiekelijk over, bang dat het klinkt als een aanklacht tegen het fusiebesluit van de directie. Het oude pand is ingeruild voor een nieuwe etage, maar niemand benoemt hardop wat er verloren is gegaan, bevreesd om de indruk te wekken niet open te staan voor verandering. Om zulke ervaringen een plek te kunnen geven moet je ze verwoorden, taal geven.

De waarde van het spreken over verlies wordt duidelijk als je kijkt naar de vierdeling van de klassieke grafrede:

1. voorwoord over de ontoereikendheid van de woorden, de onmogelijkheid om goede woorden te vinden;
2. prijzen van de doden;
3. oproep om de deugden van de doden voort te zetten;
4. een woord van troost.

Stappen

1. Begin met iets te zeggen over het moment zelf; benoem de gevoelens die iedereen in het gehoor ongetwijfeld heeft; geef woorden aan het besef dat wat verloren is gegaan er niet meer is, en dat het moeilijk is erover te spreken.
2. Prijs de kwaliteiten van wat verloren is gegaan, de deugden van de verlorene; prijs ook de betekenis ervan voor alle aanwezigen.
3. Geef ook woorden aan wat 'onaf' is gebleven en waarvan je had gehoopt dat er tijd en gelegenheid zou zijn om dat verder te (laten) ontwikkelen.
4. Roep je toehoorders op om de kwaliteiten en deugden voort te zetten: wat is het ideaal. de overtuiging waaraan we vast moeten houden?
5. Sluit af met gedachten die je jezelf voorhoudt om je met de situatie te verzoenen.

Literatuur

• Plato, Menexenus, of de lijkrede. Amsterdam, Ben Bakker, 1994.
• William Shakespeare, Lijkrede van Marcus Antonius. In: ]ulius Caesar [Act III, Scene 2). Amsterdam, De Arbeiderspers, 2003.
• Thucydides, De laatste eer. Pericles’ lijkrede. Groningen, Historische uitgeverij, 2005.

Socratische praktijkwijzer uit Vrije ruimte praktijkboek, p127, Jos Kessels, Erik Boers, Pieter Mostert.